قوله تعالى: «و إنْ منْ شیْء إلا عنْدنا خزائنه» مفسران گفتند مراد باین شىء بارانست، فانه اصل جمیع الاشیاء و به نبات کل شىء فالمعنى: و ان من شىء من ارزاق الخلق الا عندنا خزائنه، جعل خزائن الماء خزائن الثمار و الاشجار و الحبوب لما کانت منه. مىگوید خزینهاى آب و باران که اصل همه چیزها است و مایه همه نبات و اثمار بنزدیک ماست یعنى در حکم و فرمان ماست و مقدور ماست و روزى خلق همه در ید ماست و کار همه بتدبیر و تقدیر ماست، متولى و حافظ ایشان مائیم. و گفتهاند لفظ خزائن مستعار است و معنى آنست که: الخیر کله بید الله، آن گه گفت: «و ما ننزله إلا بقدر معْلوم» اى معلوم عند الله حده و مبلغه، گفتهاند که این آب آسمانست که از آسمان بفرمان حق در میغ آید، آن گه از میغ بزمین آید، قطرات آن بر شمرده و هنگام آن دانسته، و چند که عدد فرزند آدم و عدد فرزند ابلیس، با باران از آسمان بزیر آیند دانند که هر قطرهاى کجا بزمین آید و از آن چه روید، و قیل «ما ننزله إلا بقدر معْلوم» لا ینقصه و لا یزیده غیر انه یصرفه الى من شاء حیث شاء کما شاء. مىگوید باران را در همه سال حدى و مبلغى معلوم است، اندازه آن دانسته و مقدار آن نام زد کرده که در آن نیفزایند و از آن نکاهند.
ابن مسعود ازینجا گفت: لیس ارض بامطر من ارض و لا عام بامطر من عام و لکن الله یقسمه و یقدره فى الارض کیف شاء عاما ها هنا و عاما ها هنا ثم قرأ هذه الآیة. و عن الحکم بن عیینه فى هذه الآیة قال: ما من عام باکثر مطرا من عام و لا اقل و لکنه یمطر قوم و یحرم آخرون و ربما کان فى البحر. قال وهب: ثلاثة ما اظن یعلمها الا الله: الرعد و البرق و الغیث، ما ادرى من این هى و ما هى، فقیل له «أن الله أنْزل من السماء ماء» قال و لا ادرى امطر من السماء على السحاب ام خلق فى السحاب. و عن جعفر بن محمد (ع) عن ابیه عن جده انه قال فى العرش تمثال جمیع ما خلق الله فى البر و البحر و هو تأویل قوله: «و إنْ منْ شیْء إلا عنْدنا خزائنه و ما ننزله إلا بقدر معْلوم» «و أرْسلْنا الریاح لواقح» قرأ حمزة: «و ارسلنا الریح» على انه للجنس کالانسان و واحدة اللواقح لاقحة اى حاملة، یقال لقحت الناقة فهى لاقح و لاقحة اذا حملت و انما صفت الریاح بذلک لانها تحمل السحاب و الماء و لان الخیر فیها فکانها حاملة له، اى و ارسلنا الریاح حوامل للماء و الخیر. و قیل لواقح فى معنى ملاقح جمع ملقحة و هى التى تلقح الشجر و السحاب کما یلقح الفحل الناقة.
قال ابو بکر بن عیاش: لا تقطر قطرة من السحاب الا بعد ان تعمل الریاح الاربع فیه: فالصبا تهیجه، و الدبور تلقحه، و الجنوب تدره، و الشمال تقذفه. و عن عبید بن عمیر قال: یبعث الله المبشرة فتقم الارض قما ثم یبعث الله المثیرة فتثیر السحاب ثم یبعث الله المولفة فتولف السحاب ثم یبعث الله اللواقح فتلقح الشجر ثم تلا: «و أرْسلْنا الریاح لواقح». و عن ابى هریرة قال الریح الجنوب من الجنة و هى الریاح اللواقح التى ذکرها الله فى کتابه و فیها منافع للناس. و قال ابن مسعود: تحمل الریاح الماء فتلقح السحاب و تمر به فتدره کما تدر الملقحة ثم تمطر. و قال ابن عباس تلقح الریاح الشجر و السحاب.
«فأنْزلْنا من السماء» اى من السحاب، «ماء فأسْقیْناکموه» اى جعلناه لکم سقیا و فیه حیاتکم. قیل ما تناله الایدى و الدلاء فهو السقى و ما لا تناله الایدى و الدلاء فهو الاسقاء «و ما أنْتمْ له بخازنین» اى بمانعین ممن اسقیه لان ذلک بیدى اسقیه من اشاء و امنعه من اشاء. و قیل و ما انتم له بخازنین حافظین فى الارض لولا حفظ الله ایاه لکم. و قیل لیست خزائنه بایدیکم. و قیل هذا دلیل على ان الماء لا یملک الا محذورا.
«و إنا لنحْن نحْیی و نمیت» نحیى بالایجاد و نمیت بالافناء، «و نحْن الْوارثون» اذا مات الخلائق کلها و لا یبقى حى سوانا فنرث الارض و من علیها.
«و لقدْ علمْنا الْمسْتقْدمین منْکمْ» الى این صاروا و ما ذا لقوا، «و لقدْ علمْنا الْمسْتأْخرین» کم یعیشون و متى یموتون و کیف یبلون و کیف یحشرون. میگوید ما دانستهایم گذشتگان پیشینیان از جهانیان و جهانداران که کار و حال ایشان بچه رسید و سرانجامشان چه بود و چه دیدند و بچه رسیدند، و دانستهایم پسینیان شما یعنى ایشان که زادند و ایشان که خواهند زاد تا بقیامت که هنوز در پشت پدراناند دانستهایم که چند زیند و کى میرند و در گور چند باشند و در قیامت چه بینند و بچه رسند. معنى دیگر «و لقدْ علمْنا الْمسْتقْدمین منْکمْ» فى الطاعات و الخیرات «الْمسْتأْخرین» عنها. مىگوید ایشان که بطاعات و خیرات مىشتابند و بنیک مردى و نیک عهدى در پیش افتادهاند و ایشان که از طاعات و نیکى واپس ماندهاند همه مىدانیم و هر کس را بسزاى خود جزا دهیم. ابن عباس گفت این آیت در صفوف نماز گران آمده است، قومى نیک مردان صحابه بصف اول مىشتافتند دو معنى را: یکى آنک رسول خدا (ص) بر آن تحریض مىکرد و وعده ثواب نیکو مىداد. و دیگر آنک در آخر صفوف بودندى که زنان ایستاده بودندى و نمىخواستند که زنان را بینند، مستقدمان ایشانند، و مستأخران قومى بودند که هم در صف آخر ایستادندى و آن گه نظاره آن زنان مىکردند بوقت رکوع یا بعد از سلام. و فى الخبر ان بعض المنافقین کان یصلى فى آخر صفوف الرجال فاذا رکع و سجد رمق النساء خلفه بلحظه فنزلت هذه الآیة...
معنى آنست که ما مستقدمان در صف اول مىدانیم نیت ایشان و همت ایشان و فردا ایشان را بآن ثواب دهیم و مستأخران در صف آخر مىدانیم آن ریبة که در دل ایشان است یعنى منافقان و فردا ایشان را جزاى کردار خود دهیم و لهذا المعنى
قال النبى (ص): «خیر صفوف الرجال اولها و شرها آخرها و شر صفوف النساء اولها و خیرها آخرها».
«و إن ربک هو یحْشرهمْ» اى یجمع الاول و الآخر یوم القیامة فیریهم اعمالهم و یجزیهم بها، «إنه حکیم» فى تدبیر خلقه فى احیائهم و اماتتهم، «علیم» بهم و باعمالهم.
«و لقدْ خلقْنا الْإنْسان» یعنى آدم، «منْ صلْصال» قال ابن عباس: هو الطین الیابس. و قال قتاده: ییبس فیصیر له صلصلة و الصلصلة الصوت. قال ابو عبیدة: یقال للطین الیابس صلصال ما لم تأخذه النار فاذا اخذته النار فهو فخار، «منْ حمإ» جمع حمأة و هى الطین بطول جریان الماء علیه فینتن و یسود، «مسْنون» اى مصبوب لییبس و السن الصب. و قیل مسنون اى متغیر من حال الحمأة الى حال الصلصلة. و قیل متغیر الرائحة منتن. و قیل المسنون المصور اخذ من سنة الوجه و هى صورته و معنى الآیة: خلقنا آدم من طین یابس ذلک الطین من حماء مصبوب فصار صلصالا.
«و الْجان خلقْناه» قال الحسن و قتاده و مقاتل: هو ابلیس. و قال ابن عباس: آدم ابو البشر و الجان ابو الجن و ابلیس ابو الشیاطین و هم لا یموتون الا مع ابیهم و الجن یموتون و منهم کافر و منهم مومن، «منْ قبْل» اى من قبل آدم، «منْ نار السموم» السموم الحارة المحرقة و سمیت الریح الحارة سموما لدخولها فى المسام. و قال الکلبى: هى نار لا دخان لها و الصواعق تکون فیها و هى بین السماء و بین الحجاب فاذا احدث الله امرا خرقت الحجاب فهدت الى ما امرت فالهدة التى تسمعون خرق ذلک الحجاب. و عن ابن عباس قال: کان ابلیس من حى من احیاء الملائکة یقال لهم الجن خلقوا من نار السموم من بین الملائکة و خلقت الجن الذین ذکروا فى القرآن: «منْ مارج منْ نار». و قال ابن مسعود: هذه السموم جزء من سبعین جزءا من السموم التى خلق منها الجان و تلا: «و الْجان خلقْناه منْ قبْل منْ نار السموم».
«و إذْ قال ربک للْملائکة إنی خالق» اى ساخلق، «بشرا منْ صلْصال منْ حمإ مسْنون، فإذا سویْته» عدلت صورته و اتممت خلقه، «و نفخْت فیه منْ روحی» فصار بشرا حیا، «فقعوا له ساجدین». بدانک نفخ بر خداى عز و جل رواست، فعلیست از افعال او جل جلاله، او را هم فعلست و هم قول، در فعل یکتاست و در قول بى همتا، اگر کند یا گوید بر صفت کمال است و از وى سزا، و اگر نکند یا نگوید برفعت کمالست و از عیب جدا، نفخ اضافت با خود کرد و آدم را بآن مشرف کرد، حیاة آدم بآن حاصل آمد و از ذات بارى جل جلاله در ذات آدم جزئى نه همچنانک نفخ عیسى (ع) در مرغ روان گشت و از ذات عیسى در مرغ جزئى نه، اهل تأویل گفتند «و نفخْت فیه منْ روحی» اجریت فیه من روحى المخلوقة.
و این نه در اخبار صحاح است و نه در آثار صحابه و سلف و نه گفت مفسران ثقات، تأویل بگذار که تأویل راه بى راهانست و مایه طغیانست، اقرار و تسلیم گوش دار و ظاهر دست بمدار که راه مومنانست و اعتقاد سنیان است و نجات در آنست، یقول الله عز و جل: «فإنْ تنازعْتمْ فی شیْء فردوه إلى الله و الرسول إنْ کنْتمْ توْمنون بالله و الْیوْم الْآخر ذلک خیْر و أحْسن تأْویلا»، و قال الشافعی (رض): الظاهر املک، قوله: «فقعوا له ساجدین» یعنى سجود تحیة و تکرمة، لا سجود صلاة و عادة.
«فسجد الْملائکة کلهمْ أجْمعون إلا إبْلیس» الاستثناء صحیح و هو من قوم من الملائکة یقال لهم الجن کما ذکرنا. و قال الحسن الاستثناء منقطع و لم یکن هو من الملائکة و لا طرفة عین. و عن ابن عباس قال: لما خلق الله عز و جل الملائکة قال: انى خالق بشرا من طین، فاذا انا خلقته فاسجدوا له، قالوا لا نفعل فارسل علیهم نارا فاحرقتهم، ثم خلق ملائکة فقال: انى خالق بشرا من طین، فاذا انا خلقته فاسجدوا له، قالوا سمعنا و اطعنا الا ابلیس کان من الکافرین الاولین، «أبى أنْ یکون مع الساجدین» امتنع من ان یکون معهم.
«قال یا إبْلیس ما لک ألا تکون مع الساجدین» موضع آن نصب باسقاط فى، و المعنى مالک فى ان لا تکون مع الساجدین، ثم اظهر العداوة التى کان یکتمها فقال: «لمْ أکنْ لأسْجد لبشر خلقْته منْ صلْصال منْ حمإ مسْنون».
«قال فاخْرجْ منْها» من السماء و قیل من الجنة، و قیل من صورة الملائکة، «فإنک رجیم» ملعون مطرود. و قیل معنى رجیم اى ان حاولت الرجوع الى السماء رجمت بالشهاب کما یرجم الشیاطین.
«و إن علیْک اللعْنة» اى لعنة الله و غضبه، «إلى یوْم الدین» اى الى یوم مجازاة العباد.
«قال رب فأنْظرْنی» اى رب فاذا اخرجتنى من السماوات، فاخرنى الى یوم تبعث خلقک من قبورهم، یرید ان ینجو من الموت.
«قال فإنک من الْمنْظرین» اى ممن اخر هلاکه.
«إلى یوْم الْوقْت الْمعْلوم» و هو النفخة الاولى حین یموت الخلق کلهم.
«قال رب بما أغْویْتنی» اى بسبب اغوائک ایاى، «لأزینن لهمْ» لاولاد آدم، الباطل حتى یقعوا فیه، اى ادعوهم بالوسوسة الى المعاصى، «و لأغْوینهمْ»و لاضلنهم و احملهم على عصیانک.
«إلا عبادک منْهم الْمخْلصین» قرأ اهل المدینة و الکوفة و الشام: بفتح اللام، یعنى الا من اخلصته لطاعتک و طهرته من الشوائب بتوفیقک فانه لا سلطان لى علیه. و قرأ الباقون: المخلصین بکسر اللام، یعنى الا من اخلص لک التوحید و الطاعة، و اکثر هذه الآیات سبق تفسیرها و ما یتعلق بها.
«قال هذا صراط» هذا اشارتست باخلاص بنده و طاعتدارى وى میگوید: اخلاص بنده و طریق عبودیت صراط مستقیم است، «علی» ان بینه و اظهره، پیدا کردن و روشن داشتن آن و راه نمودن بآن بر من یعنى که هیچ کس راه راست نیافت مگر بتوفیق و ارشاد من و هیچ کس بطریق عبودیت و اخلاص نرفت مگر بهدایت و ارادت من. و قیل: معناه الحق طریقه على و مرجعه الى.
و روا باشد که این سخن بر سبیل تهدید رانى چنانک کسى را بیم دهى، گویى: على طریقت آرى! راه گذر تو بر منست، تو هر چه خواهى میکن.
رب العزه ابلیس را گفت: طریقهم على و مرجعهم الى فاجازى کلا باعمالهم بازگشت همگان با من و راه گذر همگان بر من، هر کس را بکردار خود جزا دهم چنانک سزاى اوست، و گفتهاند این تهدید على الخصوص ابلیس راست، یقول تعالى: «افعل ما شئت فطریقک على».
و قرأ یعقوب: «صراط علی» بکسر اللام و رفع الیاء، اى صراط عال.
باین قراءت معنى آنست که این راهیست بلند، بزرگوار، هموار.
«إن عبادی لیْس لک علیْهمْ سلْطان» اى لیس لک قوة على قلوب المخلصین من عبادى، ترا بر دلهاى مخلصان بندگان من توانى و دست رسى نیست. و روا باشد که باول آیت تعلق دارد، معنى آنست که عهدیست و پیمانى محکم ایشان را بر من که ترا بر ایشان قوتى و دست رسى نیست. «إلا من اتبعک من الْغاوین» اى لیس لک سلطان على قلوب المومنین ان سلطانک على قلوب الغاوین الضالین الکافرین.